Yak\u0131n vakte kadar birden fazla insan mRNA a\u015f\u0131lar\u0131n\u0131n ismini bile duymam\u0131\u015ft\u0131. Art\u0131k ise bilim insanlar\u0131 bu a\u015f\u0131lar\u0131n dayand\u0131\u011f\u0131 ve Nobel M\u00fckafat\u0131 alan teknolojinin pek \u00e7ok s\u0131hhat s\u0131k\u0131nt\u0131s\u0131n\u0131 \u00e7\u00f6zmede kilit rol oynayabilece\u011fine inan\u0131yor.<\/strong><\/p>\n \u00dc\u00e7 y\u0131l kadar evvel Anna Blakney, Londra’daki bir laboratuvarda yeni bir alanda \u00e7al\u0131\u015f\u0131rken bilim etraf\u0131 d\u0131\u015f\u0131nda \u00e7ok az insan mRNA a\u015f\u0131lar\u0131n\u0131 duymu\u015ftu.<\/p>\n Covid-19 salg\u0131n\u0131 nedeniyle art\u0131k pek \u00e7ok insan Pfizer-BioNTech ve Moderna \u00fczere ila\u00e7 \u015firketlerinin mRNA a\u015f\u0131lar\u0131ndan haberdar. Lakin \u00fc\u00e7 y\u0131l kadar evvel Anna Blakney, Londra’daki bir laboratuvarda nispeten g\u00f6ze \u00e7arpmayan, ni\u015f bir bilim alan\u0131nda \u00e7al\u0131\u015f\u0131yordu. Bilim etraf\u0131 d\u0131\u015f\u0131nda \u00e7ok az insan mRNA a\u015f\u0131lar\u0131n\u0131 duymu\u015ftu<\/p>\n Blakney 2016’da Londra’daki Imperial College’da doktoras\u0131na ba\u015flad\u0131\u011f\u0131nda bile, “pek \u00e7ok insan bunun i\u015fe yaray\u0131p yaramayaca\u011f\u0131 konusunda \u015f\u00fcpheciydi”. \u015eimdiyse “mRNA’n\u0131n t\u0131pta oyunun kurallar\u0131n\u0131 de\u011fi\u015ftiriyor” diyor.<\/p>\n Haberci ribon\u00fckleik asit ya da k\u0131saca mRNA \u00e7ok b\u00fcy\u00fck, heyecan verici sorular\u0131 g\u00fcndeme getiriyor: mRNA a\u015f\u0131lar\u0131 kanser, HIV, tropikal hastal\u0131klar i\u00e7in bir tedavi sa\u011flayabilir ve hatta bize insan\u00fcst\u00fc bir ba\u011f\u0131\u015f\u0131kl\u0131k kazand\u0131rabilir mi?<\/p>\n mRNA, genetik kodu DNA’dan h\u00fccrenin protein yapma sistemine ta\u015f\u0131yan tek sarmall\u0131 bir molek\u00fcl. mRNA olmadan genetik kodunuz kullan\u0131lamaz, proteinler yap\u0131lamaz ve bedeniniz \u00e7al\u0131\u015famaz. \u015eayet DNA banka kart\u0131 ise, mRNA da kart okuyucudur.<\/p>\n Bir vir\u00fcs h\u00fccrelerimize girdi\u011finde, kendi RNA’s\u0131n\u0131 \u00f6zg\u00fcr b\u0131rak\u0131r ve ele ge\u00e7irilmi\u015f h\u00fccrelerimizi kand\u0131rarak ba\u011f\u0131\u015f\u0131kl\u0131k sistemimizi tehlikeye atacak formda vir\u00fcs\u00fcn kopyalar\u0131n\u0131 – viral proteinler formunda – d\u0131\u015far\u0131 atar.<\/p>\n Geleneksel a\u015f\u0131lar, antijen ismi verilen zay\u0131flat\u0131lm\u0131\u015f vir\u00fcs proteinlerinin enjekte edilmesiyle \u00e7al\u0131\u015f\u0131r ve bu da bedenin ba\u011f\u0131\u015f\u0131kl\u0131k sistemini vir\u00fcs\u00fc tekrar ortaya \u00e7\u0131kt\u0131\u011f\u0131nda tan\u0131mas\u0131 i\u00e7in uyar\u0131r.<\/p>\n MRNA a\u015f\u0131lar\u0131nda ise antijenin kendisini enjekte etmeye gerek yoktur. Bunun yerine, bu a\u015f\u0131lar antijenin mRNA’ya \u00e7evrilmi\u015f genetik dizisini yahut “kodunu” kullan\u0131r. Bu, ger\u00e7e\u011finin hayaleti \u00fczeredir ve bedeni kand\u0131rarak ger\u00e7ek antikorlar olu\u015fturmas\u0131n\u0131 sa\u011flar. Daha sonra yapay mRNA’n\u0131n kendisi, onu par\u00e7alayan enzimler de dahil olmak \u00fczere bedenin do\u011fal savunmas\u0131 taraf\u0131ndan bozularak yok olur ve bize yaln\u0131zca antikorlar kal\u0131r.<\/p>\n Bu nedenle mRNA a\u015f\u0131lar\u0131 kl\u00e2sik a\u015f\u0131lara k\u0131yasla daha inan\u00e7l\u0131, daha s\u00fcratli ve daha ucuza \u00fcretilebilir. Art\u0131k milyonlarca tavuk yumurtas\u0131n\u0131n i\u00e7inde \u00f6l\u00fcmc\u00fcl vir\u00fcsler yeti\u015ftiren devasa biyo-g\u00fcvenlikli laboratuvarlara gereksinim yok. Bunun yerine, tek bir laboratuvar antijenin proteinlerini liste halinde t\u00fcm d\u00fcnyaya e-posta ile g\u00f6nderebilir.<\/p>\n Blakney, bu bilgiyle bir laboratuvar\u0131n “100 ml’lik tek bir test t\u00fcp\u00fcnde bir milyon doz mRNA” yapabilece\u011fini s\u00f6yl\u00fcyor.<\/p>\n Pandemi s\u0131ras\u0131nda bu s\u00fcrecin ger\u00e7ek vakitli i\u015fleyi\u015fine \u015fahit olduk. 10 Ocak 2020’de, Pekin’deki \u00c7in Hastal\u0131k Denetim ve Tedbire Merkezi’nde zoonoz (hayvandan be\u015fere bula\u015fan hastal\u0131klar) uzman\u0131 Zhang Yongzhen, Covid-19’un genom dizilimini yap\u0131p sonraki g\u00fcn yay\u0131nlad\u0131. D\u00fcnya S\u0131hhat \u00d6rg\u00fct\u00fc (WHO) 11 Mart’ta Covid-19’u pandemi ilan etti. 16 Mart’ta Zhang’\u0131n dizilimi kullan\u0131larak birinci mRNA a\u015f\u0131s\u0131 birinci etap klinik denemesine ba\u015flad\u0131.<\/p>\n ABD Besin ve \u0130la\u00e7 Dairesi, Pfizer-BioNTech Covid-19 a\u015f\u0131s\u0131n\u0131 11 Aral\u0131k 2020’de onaylad\u0131 ve be\u015ferler i\u00e7in onaylanan birinci mRNA a\u015f\u0131s\u0131 ve klinik deneylerde %95 aktiflik oran\u0131na sahip birinci a\u015f\u0131 olarak tarihe ge\u00e7ti. Bir hafta sonra Moderna mRNA a\u015f\u0131s\u0131 onayland\u0131. Daha evvelki “en s\u00fcratli a\u015f\u0131” unvan\u0131 kabakulak a\u015f\u0131s\u0131na aitti ve onaylanmas\u0131 d\u00f6rt y\u0131l s\u00fcrm\u00fc\u015ft\u00fc. Moderna ve Pfizer-BioNTech a\u015f\u0131lar\u0131 ise yaln\u0131zca 11 ayda onaylanm\u0131\u015ft\u0131.<\/p>\n mRNA teknolojisinin \u00f6nc\u00fcleri<\/b><\/p>\n mRNA a\u015f\u0131s\u0131n\u0131n dayand\u0131\u011f\u0131 teorinin \u00f6nc\u00fcleri Pennsylvania \u00dcniversitesi’nden bilim insanlar\u0131 Katalin Karik\u00f3 ve Drew Weissman. Her iki bilim insan\u0131 2021’de ABD’nin en b\u00fcy\u00fck biyomedikal ara\u015ft\u0131rma m\u00fckafat\u0131 olan Lasker \u00d6d\u00fcl\u00fc’ne, Ekim 2023’te de Nobel T\u0131p \u00d6d\u00fcl\u00fc’ne lay\u0131k g\u00f6r\u00fcld\u00fc.<\/p>\n Ancak onlar\u0131n \u00e7al\u0131\u015fmalar\u0131 da ba\u015fka bilim insanlar\u0131n\u0131n onlarca y\u0131ll\u0131k ara\u015ft\u0131rma ve deneylerine dayan\u0131yordu. Lakin 2019’da bile, mRNA a\u015f\u0131lar\u0131n\u0131n kullan\u0131m\u0131n\u0131n en az be\u015f y\u0131l alaca\u011f\u0131na inan\u0131l\u0131yordu. Pandemi, bu ad\u0131m\u0131 \u00f6ne \u00e7ekti.<\/p>\n Weissman ve Karik\u00f3’nun \u00e7al\u0131\u015fma arkada\u015f\u0131 ve Carnegie Mellon \u00dcniversitesi’nde kimya m\u00fchendisli\u011fi uzman\u0131 Kathryn Whitehead, “mRNA d\u00fcnyas\u0131nda bu acil durum senaryosunda %95 birinci aktiflik oranlar\u0131n\u0131 hayal edebilecek \u00e7ok fazla insan yoktu” itiraf\u0131nda bulunuyor.<\/p>\n Ama art\u0131k, olas\u0131l\u0131klar sonsuz g\u00f6r\u00fcn\u00fcyor ve Blakney’in dedi\u011fi \u00fczere “Bununla \u00f6teki hangi a\u015f\u0131lar\u0131 yapabiliriz? Ve bunun \u00f6tesinde ne yapabiliriz?” konusu tart\u0131\u015f\u0131l\u0131yor.<\/p>\n Rochester \u00dcniversitesi’nden Dragony Fu, Covid-19 i\u00e7in mRNA a\u015f\u0131s\u0131 1.0’a tan\u0131kl\u0131k ediyorsak, 2.0’\u0131n da Sars \u00fczere patojenler ile HIV \u00fczere \u00f6teki yabanc\u0131 istilac\u0131lara da uygulanabilece\u011fini, Covid’den evvel de \u015firketlerin HIV’e kar\u015f\u0131 mRNA a\u015f\u0131lar\u0131 geli\u015ftirdiklerini belirtiyor; patojenler kamp\u0131nda Zika, herpes ve s\u0131tma parazitlerini de say\u0131yor.<\/p>\n Fu’ya nazaran, “Di\u011fer kategori ise otoimm\u00fcn hastal\u0131klar. Bu ilgi al\u0131ml\u0131 zira a\u015f\u0131n\u0131n \u00e7ok kat\u0131 tarifinin \u00f6tesine ge\u00e7iyor.” Fu gelece\u011fin, \u00f6rne\u011fin iltihaplanmay\u0131 azaltmak i\u00e7in mRNA “tedavileri” i\u00e7erebilece\u011fini s\u00f6yl\u00fcyor. “Teorik olarak, bu pek \u00e7ok olas\u0131l\u0131\u011f\u0131n \u00f6n\u00fcn\u00fc a\u00e7\u0131yor” diyor.<\/p>\n Ohio Eyalet \u00dcniversitesi’nden Yizhou Dong, mRNA’y\u0131 bar\u0131nd\u0131rmak ve bedenimiz taraf\u0131ndan \u00e7abucak yok edilmeden h\u00fccrelere inan\u00e7l\u0131 bir halde iletmek i\u00e7in gereken k\u00fc\u00e7\u00fck ya\u011f toplar\u0131 yahut lipitler konusunda uzman. Lipidler “isimsiz kahraman” olarak tan\u0131mlan\u0131yor; lipid iletimi 2018’de m\u00fckemmelle\u015ftirilip onaylanmasayd\u0131, 2020’de Covid-19 mRNA a\u015f\u0131lar\u0131 olmayacakt\u0131. Dong, Covid-19’dan evvel, bu yeni lipid iletim tekni\u011fini mRNA ile birle\u015ftirmenin genetik bozukluklar, kanser imm\u00fcnoterapisi, bula\u015f\u0131c\u0131 hastal\u0131klar ve bakteriyel enfeksiyonlar da dahil olmak \u00fczere daha geni\u015f uygulamalar\u0131n\u0131 inceleyen bir\u00e7ok ara\u015ft\u0131rma oldu\u011funu s\u00f6yl\u00fcyor. “Antijene sahip oldu\u011funuz ve proteini sekanslayabildi\u011finiz s\u00fcrece, teorik olarak i\u015fe yaramas\u0131 gerekir”.<\/p>\n Lipid iletimi ve mRNA teknolojisindeki at\u0131l\u0131m sayesinde, geli\u015ftirilmekte olan a\u015f\u0131lar ve tedaviler ortas\u0131nda kistik fibroz ve multipl skleroz i\u00e7in mRNA terapileri; HIV i\u00e7in mRNA a\u015f\u0131s\u0131; kalp hastal\u0131\u011f\u0131 i\u00e7in terapiler; ve a\u011f\u0131r akci\u011fer hastal\u0131klar\u0131 ve ast\u0131m i\u00e7in mRNA terapileri bulunuyor.<\/p>\n Tropikal hastal\u0131klar i\u00e7in de tahliller ara\u015ft\u0131r\u0131l\u0131yor. Moderna, Zika ve Chikungunya i\u00e7in klinik mRNA a\u015f\u0131 denemeleri yap\u0131yor. Her iki hastal\u0131k da d\u00fcnyan\u0131n en fakir n\u00fcfuslar\u0131n\u0131 etkiledi\u011fi ve k\u00e2fi ara\u015ft\u0131rma ve finansman alamad\u0131\u011f\u0131 i\u00e7in “ihmal edilmi\u015f” hastal\u0131klar. MRNA a\u015f\u0131lar\u0131n\u0131n surat\u0131 ve maliyeti bu paradigmay\u0131 de\u011fi\u015ftirebilir ve ihmal edilen tropikal hastal\u0131klar\u0131n sonunu getirebilir.<\/p>\n Ancak tahminen de raflarda yerini alacak bir sonraki mRNA a\u015f\u0131s\u0131 daha yayg\u0131n bir hastal\u0131k olan gribe y\u00f6nelik olabilir. \u0130nfluenza vir\u00fcsleri d\u00fcnya \u00e7ap\u0131nda her y\u0131l tahminen 290 bin ila 650 bin vefattan sorumlu. Whitehead, “Yak\u0131n gelecekte gribe kar\u015f\u0131 mRNA a\u015f\u0131lar\u0131n\u0131 g\u00f6rmemiz \u00e7ok muhtemel” diyor. Kimi uzmanlar birtak\u0131m \u00fclkelerde Covid-19’dan daha fazla vefata yol a\u00e7abilecek bir grip salg\u0131n\u0131 olabilece\u011fi ihtar\u0131nda bulunmu\u015ftu.<\/p>\n Kanser a\u015f\u0131 ve tedavi denemeleri<\/b><\/p>\n Bir\u00e7ok ila\u00e7 \u015firketi de kanser i\u00e7in mRNA a\u015f\u0131lar\u0131 ve tedavileri pe\u015finde ve bir dizi klinik deneme devam ediyor. Blakney \u015f\u00f6yle a\u00e7\u0131kl\u0131yor: “Kanser h\u00fccreleri \u00e7oklukla bedeninizdeki \u00f6teki h\u00fccrelerin sahip olmad\u0131\u011f\u0131 belli y\u00fczey belirte\u00e7lerine (marker) sahip. Ba\u011f\u0131\u015f\u0131kl\u0131k sisteminizi bu h\u00fccreleri tan\u0131mas\u0131 ve \u00f6ld\u00fcrmesi i\u00e7in e\u011fitebilirsiniz, t\u0131pk\u0131 vir\u00fcs\u00fc tan\u0131mas\u0131 ve \u00f6ld\u00fcrmesi i\u00e7in e\u011fitebilece\u011finiz \u00fczere; t\u00fcm\u00f6r h\u00fccrelerinizin y\u00fczeyinde hangi proteinlerin oldu\u011funu bulursunuz ve bunu a\u015f\u0131 olarak kullan\u0131rs\u0131n\u0131z.”<\/p>\n Blakney’e nazaran hastaya mahsus, ki\u015fiselle\u015ftirilmi\u015f t\u0131p fikri y\u0131llard\u0131r heyecan veren bir beklenti; bu, mRNA’n\u0131n gerisine kadar a\u00e7aca\u011f\u0131 bir di\u011fer kap\u0131 olabilir. Teorik olarak, “t\u00fcm\u00f6r\u00fcn\u00fcz\u00fc \u00e7\u0131kar\u0131yorlar, sekansl\u0131yorlar, y\u00fczeyinde ne oldu\u011funu g\u00f6r\u00fcyorlar ve sonra size \u00f6zel bir a\u015f\u0131 yap\u0131yorlar”.<\/p>\n mRNA 2.0 ile kanser, HIV ve tropikal hastal\u0131klar i\u00e7in tedaviler gelecekse, 3.0 ile daha da ileride neler olabilir? \u00c7a\u011fda\u015f t\u0131p i\u00e7in b\u00fcy\u00fck bir tasa alan\u0131 antibiyotik direnci. Blakney, “Potansiyel olarak C. difficile \u00fczere bakteriyel bir antijene yahut tedavisi nitekim g\u00fc\u00e7 olan birtak\u0131m bakterilere kar\u015f\u0131 a\u015f\u0131 yapmay\u0131 d\u00fc\u015f\u00fcnebilirsiniz” diyor. \u015eimdi rastgele bir deneme yap\u0131lmad\u0131, lakin Frontiers \u00fczere bilimsel mecmualar bu fikri ara\u015ft\u0131rd\u0131.<\/p>\n Daha genel ticari s\u0131hhat ve iyilik uygulamalar\u0131 i\u00e7in de potansiyel var. \u00d6rne\u011fin Fu, kendisi de dahil olmak \u00fczere y\u00fcz milyonlarca Asya k\u00f6kenli insan\u0131 ve asl\u0131nda global n\u00fcfusun kestirimi %68’ini etkileyen laktoz alerjisinin bir g\u00fcn gaye al\u0131nabilece\u011fini \u00f6ne s\u00fcr\u00fcyor: “Laktozu par\u00e7alamam\u0131 sa\u011flayan protein bende eksik. Gelecekte, laktozu par\u00e7alayan proteini \u00fcretecek bildirisi, mRNA’y\u0131 iletmenin bir yolunu geli\u015ftirebilirsiniz… Hayat\u0131 tehdit eden bir \u015fey de\u011fil ancak bunun milyar dolarl\u0131k bir sanayi olaca\u011f\u0131n\u0131 hayal edebiliyorum.”<\/p>\n Ohio State \u00dcniversitesi’nde Dong, kolesterole kar\u015f\u0131 ba\u015far\u0131l\u0131 bir fare denemesi bile y\u00fcr\u00fctt\u00fc. PCSK9 proteini y\u00fcksek olan \u015fah\u0131slarda kolesterol y\u00fcksek olma ve erken kalp hastal\u0131\u011f\u0131 geli\u015fme e\u011filimi var. “Bir tedaviden sonra [farelerde] PCSK9 protein d\u00fczeyini %95’in \u00fczerinde azaltabildi\u011fimizi fark ettik. Bu muhakkak \u00e7ok de\u011ferli bir ara\u015ft\u0131rma.” Dong’a nazaran en az bir biyoteknoloji \u015firketi PCSK9’u inhibe etmek i\u00e7in mRNA kullanarak bir klinik deneme planl\u0131yor.<\/p>\n T\u00fcm bunlar \u015fu soruyu g\u00fcndeme getiriyor: mRNA tedavileri bize neredeyse insan\u00fcst\u00fc bir ba\u011f\u0131\u015f\u0131kl\u0131k kazand\u0131rabilir mi? Halihaz\u0131rda Covid-19 mRNA a\u015f\u0131lar\u0131 birtak\u0131m insanlar\u0131n y\u00fcksek d\u00fczeylerde antikor \u00fcretmesine yol a\u00e7arak Covid-19’un birka\u00e7 varyant\u0131n\u0131 birebir anda etkisiz hale getirebiliyor.<\/p>\n Ayn\u0131 vakitte \u00e7e\u015fitli mRNA a\u015f\u0131lar\u0131n\u0131 bir ortaya getirerek, kanser ve vir\u00fcsleri t\u0131pk\u0131 anda \u00f6nleyebilecek tek bir g\u00fc\u00e7lendirici a\u015f\u0131 olu\u015fturma potansiyelinden de kelam ediliyor.<\/p>\n * Bu makalenin \u0130ngilizce yepyenisi birinci olarak Kas\u0131m 2021’de yay\u0131mland\u0131. mRNA teknolojisini geli\u015ftiren bilim insanlar\u0131 Katalin Kariko ve Drew Weissmanon’un 2 Ekim’de Nobel T\u0131p M\u00fckafat\u0131 almas\u0131yla ilgili son geli\u015fmeyi de i\u00e7erecek formda g\u00fcncellendi.<\/em><\/p>\n","protected":false},"excerpt":{"rendered":" Yak\u0131n vakte kadar birden fazla insan mRNA a\u015f\u0131lar\u0131n\u0131n ismini bile duymam\u0131\u015ft\u0131. Art\u0131k ise bilim insanlar\u0131 bu a\u015f\u0131lar\u0131n dayand\u0131\u011f\u0131 ve Nobel M\u00fckafat\u0131 alan teknolojinin pek \u00e7ok s\u0131hhat problemini \u00e7\u00f6zmede kilit rol oynayabilece\u011fine inan\u0131yor.<\/p>\n","protected":false},"author":1,"featured_media":37800,"comment_status":"closed","ping_status":"","sticky":false,"template":"","format":"standard","meta":[],"categories":[7],"tags":[635,2230,1233,2529,2530],"yoast_head":"\n